آشنایی با هنر سفالگری

نگاهی بر هنر سفالگری و سرگذشت آن …

سفالگری را از نخستین صنایع ساخته دست بشر می‌دانند. خاستگاه آن به روشنی مشخص نیست ولی برخی کاوشگران بر اساس سفال‌های کهن یافت شده، آن را متعلق به سرزمین باستانی سومر می‌دانند، البته در جیرفت نیز به تازگی یافته‌هایی را پیدا کردند که نظریه سرزمین سومر را دچار تردید می‌کند.

اگر بخواهیم تعریف کلی از سفالگری بگوییم، سفالگری ساختن ظروف با گِل است که به آن ظرف ساخته شده، سفال می‌گویند.در میان این ظروف سفالی که از قدیمی‌ترین ساخته‌های‌ دست انسان است، کوزه‌‌ها و پیاله‌ها از معروفترین و کاربردی‌ترین سفالینه‌ها بودند.در میان این ظروف سفالی که از قدیمی‌ترین ساخته‌های‌ دست انسان است، کوزه‌‌ها و پیاله‌ها از معروفترین و کاربردی‌ترین سفالینه‌ها بودند.

تاریخچه سفالگری در ایران به دوران باستان باز می گردد. زمانی که در این سرزمین کشاورزی به وجود آمد و کشت و کار در فلات ایران آغاز گشت. مردم برای رفع نیاز های خود ظروفی ساخته شده از خاک رس پخته را باب نمودند.
سفال ایرانی که به سفال گمبرون نیز شهرت دارد، تاریخچه ای مستمر از آغاز تاریخ ایران تا به امروز را شامل می باشد. اولین اشکال هندسی که در آثار یافت شده سفالگری در ایران یافت شده اثر انگشت است. ایرانیان باستان با طرح انداختن به وسیله ی اثر انگشت ظروف سفالین خود را تزئین می کردند.

مراحل ساخت و تحول ظروف سفالی

1.به وسیله دست (بدون چرخ سفالگری) که به روش‌های مختلف از جمله فتیله‌ای ساخته می‌شود.

2.با چرخ سفالگری

3.ساختن ظروف سفالی به شکل مجسمه یا حجم‌های ترکیبی، یعنی علاوه بر حفظ کاربری ظروف سفالی آن‌ها را به شکل مجسمه‌هایی از حیوانات یا حجم‌های ترکیبی، که نشانه نوع نگرش آن‌ها به جهان هستی است می‌ساختند.

ابزارهای مورد نیاز در سفالگری

حوله

در هنگام سفالگری همیشه یک حوله پنبه ای با جذب بالا در اختیار داشته باشید. هر زمان که گِل به دستتان چسبید و مزاحم فرم دهی به ظرف شد، می توانید با استفاده از حوله دست خود را پاک کرده و به کار خود ادامه دهید. همچنین قرار دادن یک حوله بزرگ پنبه ای بر روی زانوان نیز ایده خوبی خواهد بود.

چرم یا پوست بز یا گوسفند

قطعه ای چرم یا پوست (در حدود 5 تا 10 سانتیمتر)، یک ابزار عالی برای فشرده سازی لبه بالای ظروف به شمار می آید. پیش از هر بار استفاده چرم را مرطوب کرده و پس از استفاده به خوبی آنرا بشوئید.

سوزن سفالگری

این سوزن، سوزن بلندی است که دسته ای چوبی یا پلاستیکی دارد. از این سوزن به منظور برش دادن گِل و ایجاد نقش و خطوط بر روی سفال استفاده می شود.

حوله

در هنگام سفالگری همیشه یک حوله پنبه ای با جذب بالا در اختیار داشته باشید. هر زمان که گِل به دستتان چسبید و مزاحم فرم دهی به ظرف شد، می توانید با استفاده از حوله دست خود را پاک کرده و به کار خود ادامه دهید.

چرم یا پوست بز یا گوسفند

قطعه ای چرم یا پوست (در حدود 5 تا 10 سانتیمتر)، یک ابزار عالی برای فشرده سازی لبه بالای ظروف به شمار می آید. پیش از هر بار استفاده چرم را مرطوب کرده و پس از استفاده به خوبی آنرا بشوئید.

سوزن سفالگری

این سوزن، سوزن بلندی است که دسته ای چوبی یا پلاستیکی دارد. از این سوزن به منظور برش دادن گِل و ایجاد نقش و خطوط بر روی سفال استفاده می شود.

سیم قطع کننده

این وسیله در بریدن توده های گِل و تقسیم گِل به قطعات کوچکتر کاربرد دارد، همچنین به منظور جدا کردن ظرف سفالین از چرخ مورد استفاده قرار می گیرد.

چاقوی سفالگری

از این چاقو به منظور پیراستن و آرایش ظروف ساخته شده استفاده می شود.

مشته

در زمان کار با چرخ سفالگری از مشته به منظور صاف کردن گِل و شکل دادن به ظرف استفاده می شود. مشته انواع متفاوتی دارد ولی معمول ترین نوع آن از جنس چوب یا لاستیک ساخته شده و به شکل نیم دایره یا مثلث با گوشه های گرد می باشد.

ابزار حلقه، سیم و تراش

در سفالگری با دست از این ابزار به منظور پیرایش و ایجاد نقش و نگار روی ظروف استفاده می شود. این ابزار برای کار با چرخ سفالگری توصیه نمی شوند چرا که برای کار با چرخ شکننده هستند و مقاومت کافی را دارا نیستند.

ابزارآلات چوبی سفالگری

این ابزارها انواع مختلف کاردک هستند که در هر دو نوع سفالگری کاربردهای زیادی دارند. از این ابزارها به منظور پیرایش ظروف سفالین استفاده می شود.

اسفنج

یکی از مفید ترین لوازم سفالگری اسفنج است. یک اسفنج نسبتاً بزرگ طبیعی یا مصنوعی با کیفیت برای جذب آب اضافی کاربرد فراوانی دارد.

قلمو

از قلمو به منظور حمل آب و چکاندن در مناطق مورد نظر استفاده می شود. همچنین می توانید پس از خشک شدن ظرف به وسیله قلمو، آن را رنگ کرده و تزئین نمائید.

کاسه و آب

یکی از لوازم ضروری در سفالگری کاسه و آب است. چون در هنگام کار با گِل، گِل به دست سفالگر چسبیده و مزاحم کار وی می شود، سفالگر با تر نمودن دستان خویش گِل را نرم کرده و از دستش جدا می کند.

اندازه گیر

از این وسیله به منظور اندازه گیری وسیله مورد نظر استفاده می شود. چون اندازه و ابعاد ظروف ممکن است کم یا زیاد شود، سفالگران با استفاده از اندازه گیر، اندازه دقیق هر وسیله را مشخص کرده و مطابق با آن اندازه ظرف مورد نظر را آماده می کنند.

انواع مختلف گِل رس

کائولن: این خاک رس یه رنگ سفید بوده و از آن به منظور ساخت ظروف چینی استفاده می شود.

رس بال: تنوع رنگ زیادی دارد و از رنگ زرد کمرنگ تا مشکی وجود دارد. از این نوع رس نیز برای ساخت ظروف چینی و سرامیک استفاده می شود.

خاک نسوز: ظروف ساخته شده از این نوع رس در مقابل دمای زیاد و آتش مقاوم بوده و نمی شکند و از بین نمی روند.

خاک رس خشت: این خاک معمول ترین نوع رس است و کاربردهای فراوانی دارد. برای ساختن ظروف سفالی عادی و ارزان قیمت از نوع خاک رس استفاده می شود.

مراحل تولید ظروف سفالی

1- آماده سازی گِل به روش سنتی

در این مرحله طی مراحلی ناخالصی ها را از خاک رس جدا کرده و خمیر گل به دست آمده را به کارگاه منتقل می کنند.

2- شکل دهی

شکل دهی گل رس به سه روش انجام می شود.

شکل دهی با دست: در ابتدا خمیر گل را ورز می دهند سپس پس از آماده شدن خمیر، آن را بوسیله دست و ابزار ساده به روش های مختلفی شکل میدهند. در ادامه تزئینات دلخواه مانند نقش بریده، نقش افزوده و نقش کنده را روی فرم خام ایجاد می کنند. سپس ظرف را پرداخت نهایی کرده و در سایه خشک میکنند و در آخر در کوره با درجه حرارت مناسب می پزند.

شکل دهی با چرخ سفالگری: مقداری گل را ورز می دهند و به شکل مخروط درمی اورند که به آن چانه می گویند. چانه را بر مرکز مرطوب چرخ سفالگری می کوبند تا در جای خود محکم شود، سپس چرخ را روشن می کنند و خمیر گل را با دستان خیس با صفحه چرخ هم مرکز می کنند، با فشردن انگشتان و همراهی کف دست حفره ای را در سر مخروط گل ایجاد می کنند و دیواره ها و لبه ی شی را با کمک ابزار شکل می دهند.

پس از پایان ساخت شکل، آن را به وسیله سیم یا نخ نایلونی از باقیمانده چانه جدا می کنند. در آخر شی را به تدریج خشک می کنند و در کوره می پزند.

شکل دهی با قالب: شی موردنظر را با جزئیات کامل می سازند، سپس از روی شی ساخته شده قالبی تهیه می کنند. با توجه به نوع قالب، خمیر گل را کاملا فشرده کرده و با دوغاب درون قالب می ریزند. پس از شکل گیری و استوار شدن شی، آن را از قالب خارج می کنند.در آخر شی را به ارامی خشک کرده و در کوره می پزند.

انواع سفال

سفال بی لعاب: به سفالی گفته می شود که فاقد پوشش لعاب باشد.سفالینه های بی لعاب معمولاً با گل خمیری به رنگ های نخودی- قرمز- خاکستری- و بیشتر در اشکال کوزه- خمره- آبخوری- کاسه و پیاله- بشقاب و قمقمه ساخته می شوند.

سفال خاکستری یا سفال خاکستری سیاه: نوعی سفال به رنگ سیاه- خاکستری و بندرت متمایل به زرد یا قرمز براق و درخشان و فلز گونه بسیار محکم است.

این سفالینه بیشتر شامل سفالینه های لوله درازی است که از منقار پرندگان نظیر حواصیل و غیره اقتباس شده است. هنرمند سفالگر با ترسیم حرکت منقار بدون اینکه وارد جزئیات شود بیننده را مسحور هنر خود می کند.

سفال داغ دار: سفال داغ دار به سفال هایی گفته می شود که سفالگر قبل از آنکه سفال را به کوره ببرد نقوش را با استفاده از مهره های سنگی یا استخوانی و حتی با ناخن بر روی سفال می کشد و پس از پخته شدن سفال، اثر این عمل تزئینی که اصطلاحاً داغ نامیده می شود بر روی سفال باقی می ماند.

سفال قرمز: نوعی سفال قرمز رنگ چرخ ساز گاه منقوش و گاه با نقش کنده که نمونه هایی مشخص آن با شوش دوم از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز می شود.

سفال قرمز منقوش: نوعی سفال قرمز رنگ آجری و شتری رنگ و دست ساز و کم مقاومت که غالباً به شکل کاسه و بشقاب دیده میشود و متعلق به حدود هزاره پنجم قبل از میلاد دیده می شوند.

در این گونه سفال سطح داخلی و بیرونی با طرح های هندسی که در فواصل انها حیواناتی در حال جست وخیز و جنبش می باشند نقاشی شده وهنرمندان این نقوش را با خطوط ساده و بصورت استایلیزه نشان داده اند.