صنایع دستی اصفهان

نگاهی بر هنر های دستی شهر اصفهان …

عنوان نصف جهان، برای شهر زیبای اصفهان نشان از زبردستی هنرمندانی دارد که در تولید صنایع دستی و آثار هنری در اصفهان زبانزد هستند. شکوفایی اصفهان در عصر صفوی، منجر به رونق چشمگیر این شهر در عرصه هنر شد و هنوز هم پس از گذشت قرن‌ها در زمره سرآمدترین استان‌های کشور در تولید صنایع‌ دستی قرار دارد.

اصفهان، در طول تاریخ هنری خود، همواره مجموعه‌ای پربار و ماندگار را به فرهنگ ایران‌زمین تقدیم کرده است. این شهر طی قرن‌ها توانسته اقتصاد سنتی خود را بر مبنای تولید و عرضه صنایع دستی قرار داده و از این طریق ارتزاق کند.

صنایع دستی اصفهان، از دیرباز، زبانزد عام و خاص بوده است. تنها نگاهی به تاریخچه هنری این شهر کافی است تا دریابیم صنعت و هنر، با آمیخته‌ای از عشق و پشتکار تا چه حد در این گستره، ریشه دوانده است.

اما آنچه که اصفهان را از سایر شهر ها متمایز میکند، ابداعات و نوآوری‌های هنرمندان و صنعتگران این خطه است. از این رو اصفهان به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی در فهرست جهانی یونسکو در ایران ثبت شده است.

صنایع دستی ایران محتوی 450 اثر ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو دارد که شمار ثبت شده صنایع دستی در این سازمان بالغ بر ۶۰۰ صنایع دستی می باشد لازم به ذکر است که از این مقدار ۲۸۷ هنر متعلق به شهر اصفهان است.

معروف ترین صنایع دستی اصفهان

خاتم کاری

اصالت و قدمت هنر خاتم‌کاری در ایران به بیش از ۱۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. در این هنر بدیع، قسمت خارجی اشیا با نقوش مثلثی شکل و منظمی پوشانده می‌شود. درگذشته برای یک اثر خاتم از استخوان شتر و چوب استفاده می‌شد؛ اما امروزه برای تولید آثار خاتم از مفتول برنج، عاج، استخوان و چوب استفاده می‌شود. این هنر برای ساخت انواع قلمدان، جعبه جواهرات، پایه خودکار و ظروف تزئینی به‌کار می‌رود تا یک سوغاتی خاص و زیبا در شهر اصفهان خلق شود.

میناکاری

میناکاری، میناگری یا میناسازی یکی از شاخص‌ترین و مشهورترین صنایع دستی اصفهان با قدمتی از بیش از پنج هزار سال قبل،از دوره ساسانیان است؛در میناکاری روی طلا، نقره و مس با رنگ‌های معدنی لعاب ایجاد می‌شود. این لعاب‌گذاری و حرارت دهی گاهی تا چهار مرحله انجام می‌شود تا ظرف، میناکاری شود. امروزه بیشتر ظروف میناکاری شده از جنس مس هستند؛ ولی نتیجه این هنر روی ظروف طلا و نقره به دلیل عدم اکسیدشدن آن‌ها بسیار مرغوب و گران‌بها است.

مسگری

هنر مسگری را به پنج هزار سال پیش نسبت می‌دهند و گمان می‌رود اوج هنر مسگری در ایران به زمان سلجوقیان باز می‌گردد.مسگری کار روی فلز مس است. به این صورت که صنعت‌گر از ورق‌های مسی ظروف کوچک و بزرگ می‌سازد. این ظروف بسته به ظرافت و قدمت، اجناس گران بهایی محسوب می‌شوند. این هنر صرفا از صنایع‌ دستی مردم اصفهان به شمار نمی‌آید؛ بلکه در کاشان، زنجان‌، کرمان و شیراز هم به صورت حرفه ای دنبال می شود.

قلمزنی

قلم‌زنی یکی از هنرهای برجسته در ایران است. این هنرصنعت زیبا به ‌صورت حکاکی نقوش روی سطوح فلزی از نوع طلا، نقره، مس و برنج انجام می‌شود. استادکار قلم‌زنی  به‌وسیله چکش و قلم‌های مختلف طرح‌های مدنظر خود را روی سطوح فلزی ایجاد می‌کند. قلم‌زنی دارای سه سبک اصلی شیراز، تبریز و اصفهان است. قلم‌زنی اصفهان، هنری برجای‌مانده از عصر هخامنشی، به‌عنوان هنر پر از ظرافت و ذوق هنرمندان اصفهانی شناخته می‌شود و طرف‌داران خاص خود را دارد.

پارچه های قلمکار

قلمکاری بر روی پارچه هنر پررونقی است که تاکنون پابرجا مانده است. اوج رونق این هنر که به چیت‌سازی هم معروف است را به زمان صفویه و قاجار نسبت می‌دهند. پارچه‌های قلمکاری شده اغلب از جنس کتان و پنبه هستند که بر روی آن‌ها نقوش سنتی را با ترکیب رنگی جذاب می‌اندازند. نقوش به‌کاررفته در این پارچه تنوع خوبی دارد؛ از گل‌وبوته و اسلیمی تا نوازندگان، تصاویر عشاق، وقایع تاریخی، جانوران اهلی و وحشی و مینیاتور؛ این تنوع دست شما را برای انتخاب بسیار باز می‌گذارد.

ترمه اصفهان

جالب است بدانید اصفهان هم یکی از فاخرترین انواع ترمه را تولید می‌کند. البته بافت این اثر هنری با مشقت همراه است و تنها با سفارش قبلی انجام می‌شود. ترمه اصفهانی اغلب به‌صورت پارچه‌های تیره‌رنگ اجرا می‌شود که بر روی آن تزئیناتی از ملیله، منجوق، پولک و سوکمه دوخته می‌شود. این وجوه تمایز ترمه اصفهان را از سایر انواع ترمه جدا می‌کند.

پارچه های زرباف

زری‌بافی یا زربفت دیگر هنر به‌کاررفته بر روی پارچه است که در اصفهان به نهایت ظرافت و دقت انجام می‌شود. اوج شهرت این پارچه نفیس را مربوط به زمان صفویه می‌دانند ولی امروزه رونق گذشته را ندارد. پارچه‌های زربفت یکی از گران‌بهاترین صنایع‌دستی اصفهان شناخته می‌شود زیرا در تولید آن از ابریشم خالص و گاها رشته‌های ظریف طلا و نقره به کار می‌رود.

قالی بافی

قالی‌بافی اصفهان ازجمله هنرهایی محسوب می‌شود که عصر صفویه بیش از هر زمان دیگری شاهد شکوفایی و رشد آن بوده است. قالی‌های زربافت اصفهانی به‌عنوان یک سوغاتی و پیشکش نفیس در زمان صفویان و قاجار به کار می‌رفت. امروزه میمه اصفهان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولید قالی دست‌بافت استان شناخته می‌شود و برای بافت قالی‌ها از نخ‌های پنبه‌ای، پشمی و کتان استفاده می‌شود.

ملیله سازی

ساخت اشیا با مفتول‌های فلزی را ملیله‌سازی می‌گویند. ساخت زیورآلات در زنجان و اصفهان  با مفتول‌های نقره انجام می‌شود. البته در شهرهایی چون تهران و یزد با طلا این کار را انجام می‌دهند. اولین ملیله‌سازی کشف شده در دوره هخامنشیان است. هرچند کم؛ اما در دوره اشکانیان هم وجود این هنر گزارش شده است؛ ولی بعد از آن تا دوره سلجوقی از این هنر غافل مانده‌اند. در زمان سلجوقیان با ساخت زیورآلات، ملیله‌سازی جان دوباره‌ای گرفت و در عصرهای بعدی شکوفاتر شد.

فیروزه کوبی

فیروزه کوبی یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین صنایع دستی اصفهان به شمار می‌آید و قدمت آن به حدود ۷۰ سال قبل برمی‌گردد.

در هنر فیروزه کوبی ظرف‌ها، زیورآلات و اشیای تزیینی (از جنس مس، برنج، نقره یا برنز)  با استفاده از سنگ‌های فیروزه در قطعات بسیار کوچک آراسته می‌شوند. برای این کار قطعات ریز فیروزه را با استفاده از ابزار و وسایل فیروزه کاری روی ظروف مسی قرار می‌دهند و با استفاده از چسب فیروزه کوبی یا لاک گردویی آن‌ها را محکم می‌کنند. ارزش هنری کار زمانی بیشتر است که فاصله بین قطعات فیروزه کمتر باشد و رنگ چسب در کار مشخص نشود.

قلمدان سازی

قلمدان سازی درگذشته با استفاده از چوب بوده و در گذر زمان شکل‌های مختلف به خود گرفته است.  امروزه با مقوا و خمیرکاغذ درست می‌شود و سپس روی آن خاتم‌کاری و منبت‌کاری انجام می‌شود. این هنر همچون باقی هنرها و صنایع ‌دستی، پیشرفتش را وام‌دار عصر صفویه است. اوج ترقی این هنر در عصر صفویه اتفاق افتاد و در این زمان بود که ارزشمندترین انواع قلمدان‌های گوهر نشان و طلاکوب ساخته شد.

سفال و سرامیک سازی

تولید ظروف و مصنوعات سفالین و سرامیکی از هنرهای برجسته شهرضا و نطنز شناخته می‌شود. اشیا رنگ‌آمیزی شده منقش به ماهی، گل‌وبوته، سرامیک هفت‌رنگ از سوغاتی‌های ارزشمند این استان به‌حساب می‌آیند.

کاشی سازی

کاشی سازی در ایران قدمتی به طول تاریخ دارد؛ ولی قبل از دخالت اصفهان در این امر، تمام طرح‌های کاشی در گل‌وبوته خلاصه می‌شد؛ ولی اساتید صنایه دستی اصفهان با اضافه‌کردن طرح‌هایی چون اشکال هندسی و حیوانات و پرندگان به این طرح‌ها زیبایی بیشتری بخشیدند و این هنر را بیش‌ازپیش جلوه دادند.

گره چینی و مشبک

در گره‌چینی و مشبک از برش قطعات مختلف چوبی و کنار هم قراردادن آنها مطابق یک الگوی سنتی برای تولید پنجره، نورگیر، درب، منبر، نرده، میز و … استفاده می‌شود. اگر این قطعات توپر باشند آن را گره‌چینی گویند؛ ولی اگر شبکه‌ای باشند و خالی، به آن مشبک گویند. این هنر را در گوشه‌گوشه شهر اصفهان در خانه‌ها و مساجد می‌توان دید و از زیبایی بی‌نظیر آن لذت برد.

مینیاتور و نگارگری

مینیاتور و نگارگری، نقاشی مخصوص ایرانی است که در سطوح مختلف چون قلمدان، کتاب‌ها و … به کار می‌رود. این نوع از نقاشیِ جزئی‌نگرانه، در طول تاریخ گسترش ‌یافته است. در اصفهان اساتید برجسته‌ای مشغول خلق آثار مینیاتوری هستند. یکی از بزرگان این هنر که  شهرت جهانی دارد، استاد فرشچیان است. ایشان در دوره زندگی پربار خود، نگاره‌های بی‌نظیری چون «ظهر عاشورا»، «ضامن آهو» و آثار بی‌مانند دیگری را طراحی کرده است.

معرق کاری

معرق‌کاری هنری برخاسته از چوب است که در زمان ایلخانیان رواج و رونق زیادی داشته و البته هنوز هم هنری بدیع و پرطرفدار به‌شمار می‌رود. در این هنر که به نام موزاییک‌سازی هم شناخته می‌شود قطعات کوچک چوبی را همچون قطعات جورچین زیبایی کنار هم قرار می‌دهند. طرح‌های ظریف و هنرمندانه معرق در ساخت بوفه، ساعت و انواع تابلو کاربرد دارد.

منبت کاری

منبت‌کاری به هنر کنده‌کاری روی سطوح چوبی اطلاق می‌شود. این هنر دیرپا در ایران طرف‌داران خاص خود را دارد. این هنرصنعت زیبا یکی از صنایع‌ دستی استان اصفهان به شمار می‌آید که در سبک و سیاق خود دارای ارزش مادی و معنوی بسیار زیادی است. امروزه منبت‌های زیادی به‌وسیله ماشین‌های حکاکی روی چوب‌های نامرغوب عرضه می‌شوند که به‌هیچ‌وجه قابل‌قیاس با کار دست هنرمندان و استادکاران نیست. به همین دلیل منبت‌هایی که روی چوب‌های باکیفیت و به دست اساتید برجسته این هنر انجام شود، نمونه‌ای تکرارنشدنی است و قیمت بسیار زیادی دارد.