آشنایی با هنر معرق کاری

معرق چیست و چگونه معرق کاری کنیم؟

معرق  یک هنر و  یک صنعت است و در دکوراسیون منازل به کاربرده می‌شود و وسیله ای تزئینی برای آشپزخانه ها می‌باشد. در اصل معرق به معنی چیزی را در کنار هم قرار دادن و وصله کردن تکه های یک چیز است.

مفهوم معرق

  مفهوم معرق در زمینه هنر، ایجاد نقش ها و طرح هایی است که از ترکیب چوب های رنگی روی یک سطح شکل می‌گیرد. علاوه بر چوب، معرق کاری بر روی کاشی هم به کاربرده می‌شود اما بر روی چوب کاربرد بیشتری دارد زیرا چوب شکل پذیر بوده و دارای انعطاف پذیری بیشتری می‌باشد.

شانه باستانی که در بعضی از شهر ها یافت شده یکی از قدیمی ترین آثار معرق روی چوب است و این شانه ها را تاجرانی که به ایران ‌‌آمده‌اند با خود ‌آورده‌اند اما طرح هایی که بر سطح چوبی این شانه ها نقش بسته است نشان دهنده وجود طرح ها و نقشه ایرانی بر روی آن است. نقاشی معرق یکی از هنرهای زیبا افراد هنرمند است.

عوامل تاثیر گذار بر قیمت معرق

 عواملی مانند چوب معرق، ارزش یک کارهنری بی عیب و… بر قیمت یک اثر معرق کاری تاثیر‌‌گذار است. چوب معرق باید خشک باشد اگر چوب به کار گرفته شده در معرق تر باشد به زودی دچار شکستگی و ترک خوردگی میشود. تعداد رنگ هایی که در معرق به کار می‌رود به معنای ظرافت و کار بیشتری است.

تاریخچه معرق کاری

واژه معرق در زمانی که اعراب به ایران حمله کردند یعنی در قرن اول هجری همراه با هزار کلمه وارد ایران شد. قدمت این هنر در ایران به دوران ایران باستان بر می‌گردد. نام قبلی این هنر قبل از اسلام موزائیک بوده که یک اصطلاح ایرانی از ریشه موز می‌باشد و کلماتی مانند موز و موزیک از ریشه موز گرفته شده است. یونانیان باستان برای تزئینات موزه قطعات رنگی چوب، فلزات و سنگ ها را کنار هم می‌گذاشتند و از آن ها بهره می‌بردند که نام این تزئینات را موزائیک گذاشته بودند.

چه کسانی صنعت موزائیک را ادامه دادند؟

هنرمندان صدر مسیحیت صنعت موزائیک سازی را ادامه دادند  و در اوایل قرون وسطی به اوج شکوفایی خود رسیدند. نمی‌توان اطلاعات دقیقی از تاریخچه معرق در ایران به دست آورد و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی با گذشت زمان است زیرا آثاری نبوده که بیان کننده ریشه این هنر باشد.

 در قرن نهم و دهم هجری هنر معرق کاری چوب به  نهایت  ترقی و پیشرفت خود رسید و تا دوره صفوی در اوج خود بود. معرق  کاری در این دوره ها در شهرهایی مانندهرات، سمرقند، اصفهان، یزد، کاشان  و آران و بیدگل رواج داشت.

 هنر معرق ریشه اش در هنر شرق می‌باشد و در کشور ما سابقه زیادی ندارد. در واقع معرق یکی از رشته های صنایع دستی کشور ایران است که دارای قدمت بیشتری می‌باشد و انسان از هزاران سال پیش برای ایجاد سرپناه و ساخت قایق از آن استفاده می‌کرده است.

 برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر باید به اولین کارگاه معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تاسیس شد وهمچنین از اساتیدی چون پرویز زابلی، خلیل و علی امامی و… یاد کرد. ابتدا کل فعالیت‌هایی که در آن کارگاه انجام شده منبت کاری بوده و به مرور زمان در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.

 بدین طریق که هنرمندان به وسیله ای به نام کارد مخصوص منبت محل قرار گرفتن نقش ها را روی شی مورد نظرمشخص می‌کردند و مطابق طرح میکنده اند.

اساتید معرق ایران

در طول سالیان متمادی، معرق شکل های مختلفی به خود گرفته است و به کمک اساتید حسن زاده، امیری، شیرانی، نصیری و… رو به ترقی و پیشرفت بوده و روش های ابتکاری در ساخت معرق به کار برده شده است. معرق در ایران در دوره سلجوقیان پیشرفت کرد و متداول شد و از هنر معرق برای تزئین در و پنجره هم استفاده می‌کردند.

سابقه معرق کاری

سابقه معرق کاری درسال 1309 هجری شمسی به اداره کل هنرهای سنتی بر می‌گردد که در آن زمان  گرد هم آمدند و مدرسه ای را تاسیس کردند که از گذشته تا به امروز نام های گوناگونی از جمله مدرسه صنایع قدیمه، اداره هنرهای ملی و… نام گذاری شده است.

ابزارهای معرق کاری

• کمان اره
• کمان جمع کن
• چوب
• مشتی
• چسب
• تیغ اره مویی
• گیره معرق کاری
• میز کار و تخته پیشکار
• اره
• پرس دستی
• پیچ دستی
• پیشکار
• تیزک
• سوهان تخت
• سوهان چوب ساب
• رنده دستی
• سنگ نفت
• گاز انبر
• گونیا
• لیسه
• ماشین پرداخت
• صفحه سنگ سمباده
• صفحه پوست بره ای
• صفحه پرداخت
• مته ی دستی
• سرمته
• مداد و متر
• مغارلیسه تیز کن
• میخ ( میخ سایه، میخ کبریتی، میخ سنجاقی)

  چوب مناسب معرق کاری

• چوب عناب
• چوب گردو
• چوب نارنج
• چوب زرشک
• چوب شمشاد
• چوب افرا
• چوب ممرز
• چوب توت
• چوب چنار
• چوب گلابی
• چوب اقاقیا
• چوب سنجد
• چوب فوفل
• چوب کیکم
• چوب کنار
• چوب آکاژو
• چوب ساج
• چوب سرخدار

تکنیک های معرق کاری

معرق زمینه رنگ

معرق با زمینه یا فضای خالی از رنگ، و طرح اصلی چوب

معرق زمینه چوب

معرق زمینه چوب به معرقی می‌گویند که در تمام سطح تابلو هم نقش و هم پس زمینه از چوب استفاده شده باشد که معرق کاری روی چوب دارای ارزش هنری زیادتری نسبت به معرق های دیگر می‌باشد.

معرق منبت

پس ازآن که  قطعات بریده شد و آن ها را  کنار هم گذاشتن  به وسیله مغار حالت داده که سطح کار برجسته شود و باید در این روش کار از چوب های 4-3 میلی متری، چوب های 6-7 میلی متری و گاهی اوقات تا 2 سانتی متری استفاده شود.

معرق خاتم

در این نوع از معرق به جای به کار بردن  چوب از برش های خاتم استفاده می‌کنند و بین قطعات را با استفاده از خطوط باریکی از جنس چوب که زه نامیده می‌شود از قسمت های دیگر تفکیک کرده و گاهی اوقات در این معرق از تلفیق چوب و خاتم استفاده می‌شود.

معرق برجسته

در این نوع از معرق می‌توان از چوب یا پلی استراستفاده کرد که پس از تمام شدن کار نقش معرق شده نسبت به زمینه کار برآمده  و برجسته تر میشود و فرق این نوع کار از معرق برجسته  با منبت در این است که دیگر سطح کار توسط مغار منبت نمی‌شود و فقط برجسته است.

مراحل اجرای معرق کاری

1) طرح نقشه

طراح، طرح نقشه را می‌کشد و آن را روی یک تخته سه لایه ای به وسیله چسب فوری می‌چسباند که در کل به این ترکیب مدل می‌گویند.

2) خرد کردن مدل

مدل را باید توسط میخ سایه  روی چوب فوفل درز شده  نصب کنند و سپس این ترکیب را روی تخته پیشکار قرار داده و به وسیله اره مویی به قطعه های مختلف برش دهید.

3) نصب قطعه های خرد شده

تمام قطعه چوب های خرد شده را با توجه به طرح نقشه روی یک تخته 18 میلی متری، چند لایی یا تخته پیشکار، که یک قطعه نایلون بر روی سطح آن قرار داده و آن را می‌پوشانند، کنارهم قرار می‌دهند و به وسیله میخ سایه به تخته نصب می‌کنند.

4) دوربری نقشه ها

قسمت هایی از زمینه و نقشه که به صورت قطعه های خرد شده می‌باشند را با برداشتن میخ سایه از روی تخته پیشکار جدا کرده و خطوطی که به نقشه ها مربوط می‌شوند را دور بری میکنند.

5) تهیه و نصب زمینه ی اصلی

تخته سه لایه ای که روی چوب گردو یا فوفل قرار گرفته، بر می‌دارند و قسمتی از زمینه اصلی نمایان می شود. بعد از آن  قطعه فوفل یا چوب گردو را در جای خود روی تخته ی پشتکار به وسیله میخ سایه به طور موقت نصب می‌کنند.

6) انتقال نقش ها بر روی چوب های صنعتی

بعد از انجام مرحله قبل، باقی مانده قطعه های خردشده  را که شامل یک قسمت از نقش های اصلی و تخته سه لایه است از چوب فوفل یا چوب گردو که در زیرآن ها  قرار دارد جدا می‌کنند و چوب فوفل را کنار می‌گذارند و تخته سه لایه نقشه را به عنوان یک طرح یا الگو استفاده می‌کنند.

با انتخاب کردن رنگ چوب، الگو را بر روی آن قرار می‌دهند و دوربری می‌کنند و بدین ترتیب مثل نقش مورد نظر را با توجه به  نوع و رنگ انتخابی به وجود می آورند و آن را به محل اصلی که در میان زمینه خالی است روی تخته پشتکار قرار
می‌دهند. 

7) اتصال نقش ها

بعد ازقرار دادن نقش های رنگی به جای مدل اولیه از سریشم حمرا مایع غلیظ و چسبنده ای تهیه می‌کنند و توسط انگشت اشاره خود روی تمام شیارها بین نقش ها می‌زنند.

در این مرحله میخ های سایه را از روی نقش ها بر می‌دارند. پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی که زیر کار روی تخته پشتکار قرار داده بوده اند را  برداشته و نقش های چسبیده شده را برمی‌گردانند و پشت آن ها را با یک سمباده  نرم می‌کنند. سپس چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار رفته است  را پاک و سطح آن را تمیز می‌کنند.

8) پرس کردن

سطح تخته پشتکار را به چسب آغشته می‌کنند و نقشه ی معرق شده را روی آن می چسبانند و برای اینکه ثابت بماند و تکان نخورد دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می‌کنند. سپس یک قطعه نایلون و یک پتوی دولا را روی نقشه ی معرق شده میگذارند. در آخر موارد فوق را در میان دستگاه پرس قرار می‌دهند و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می‌دهند.

9) دوربری کناره

بعد از پرس کردن اگر شیء مورد نظر اضلاعی ناصاف و نامنظم داشته باشد برای برطرف کردن آن طول و عرض آن را توسط گونیا صاف  و عیب های آن را برطرف می‌کنند. سپس در میان گیره قرار می‌دهند و اضلاع گونیا شده را رنده می‌کنند.

10) لیسه زدن و پرداخت مجدد

پس از انجام مراحل قبل، براده های چوب بر صفحه ی شی پراکنده و نامنظم هستند. که به وسیله لیسه جمع آوری می‌شوند و مجدد با سمباده ی شماره 1 سطح شی را صیقل می‌دهند. این عمل را تا مرحله ای ادامه می‌دهند که انگشت بر سطح شی معرق شده تکان بخورد.

11) مرحله کاربرد پلی استر

محیط شی را به وسیله نوار چسب کاغذی به طریقی که 2 یا 3 میلیمتر آن از سطح شی بالاتر قرار گیرد می‌چسبانیم، مخروط پلی استرآماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه‌ی مورد نظر می‌ریزند و سپس آن را به وسیله یک شانه کوچک روی تمام سطح پخش می‌کنند. پس از 24 ساعت پلی استر روی شی خشک شده است. برای نمایان کردن وظاهر ساختن نقش ها از زیر پلی استر سطح آن را به وسیله سمباده ی لرزان که صفحه ی سمباده شماره 40 به آن متصل است می‌سایند و مجددا برای شفافیت بیشتر قشری پلی استر خالص بر سطح آن می‌پاشند که بعد از خشک شدن حباب هایی روی آن ظاهر می‌شوند.

12) آخرین مرحله از پرداخت

به وسیله دستگاه پرداخت که صفحه نمد به آن وصل شده و مواد جلا دهنده را بر سطح کار به کار می‌برند و آن را پرداخت می‌کنند.  برای جلای بیشتر صفحه نمد نرم تری بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از ماده ی سفید رنگ به نام پل شیری سطح مورد نظر را پرداخت می‌کنند.

13) کیلر

گر شی معرق کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت و زیبایی آن به جای استفاده از پلی استر از کیلر استفاده می‌شود.

نکته: اشکالی که در اغلب تابلوهای روی چوب پیش می آید انحنا و خمیدگی آن هاست

چوب و رنگ یا لاک به یک اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارند و پس از چندی سطح تابلو تاب بر می‌دارد. روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد کمتر از قسمت پشت آن که هیچ گونه پوششی ندارد رطوبت را جذب می‌کنند و در نتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف می‌شود.