آشنایی با هنر گره چینی

نگاهی بر هنر گره چینی و سرگذشت آن …

همه‌ی ما زمانی که به مکان‌های تاریخی می‌رویم و معماری‌های ایرانی را می‌بینیم، در همان ابتدا محو تماشای کاشی کاری‌ها و پنجره‌های ارسی آن می‌شویم؛ معمولا بیشتر افراد در اولین برخورد با این هنر تحت تأثیر نظم آن قرار می‌گیرند، به این نقوش زیبا در کاشی‌کاری و ساخت قاب‌های چوبی ارسی گره چینی می‌گویند.

گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدتگرای هندسی که به‌طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید.

در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکلهای هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌های راست شکل گرفته‌است.

گره‌ چینی چوب هنر‌ ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی ‌در ایران رایج بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این هنر در قرن 6 تا 8 هجری قمری ابتدا در مصر و سوریه رواج پیدا کرد و پس از آن به ایران رسید. پژوهشگران معتقدند که این هنر نخستین بار در دوران خلفای عباسی به‌کار گرفته شده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده‌است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک رایج شده و در اصطلاح به ارسی مشهور شد. هنرهای چوبی به جز هنر ارسی پس از دوران صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی پیدا نکرد بلکه دچار یک سیر نزولی نیز شد.

به‌طور کلی از چوب و فراورده‌های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی مؤثر در ستونهای چوبی، پوشش سقف‌های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و … استفاده شده‌است.

اجزا گره چینی تمام چوب

آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد خط‌های مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.

لقط: در گره لقط به شکلهای گره گفته می‌شود، که از خط‌های مستقیم و بر اساس قاعده‌ای منظم به شکل‌های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب و یا شیشه و یا هر جنس دیگری باشند.

ابزار کار

• انواع اره مانند اره‌ی برقی، اره‌ی دستی، اره‌ی چکشی و …
• انواع رنده مانند رنده‌ی کف بری، رنده‌ی دستی، رنده‌ی دوراهی و …
• انواع گیره‌ها مانند گیره‌ی دستی و گیره‌‌ی رومیزی
• انواع خط کش‌ها مانند خط کش تیزه دار کولیسی، گونیا‌ی 90 درجه، گونیای بازشو و …
• انواع سمباده مانند دستگاه سمباده‌ زن دیسکی، لرزشی، چرخشی و …
• انواع دریل، سوهان، چکش و …

بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

مراحل تولید گره چینی

برای تولید گره چینی ابتدا لازم است که گره مورد نظر را با توجه به اندازه‌ی کار طراحی و ترسیم کرد. در مرحله‌ی بعدی از قسمت‌های مورد نیاز گره‌ رسم شده، الگو یا قالب برداری کرد و چهارچوب یا کارگاه را در اندازه‌ی مورد نظر بسازیم.

گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبان‌های به یکدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را به وجود می‌آورند که هر چه ظریف تر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند.

در هنر گره چینی برای اتصال قطعات از هیچ میخ و چسب استفاده نمی‌شود فقط به کمک زبانه و ضربه قطعاتی که سوهان کشیده شده‌اند را درون هم قرار می دهیم.

 برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب‌های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود) از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به وسیله اره پشت‌بند‌دار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یک از آلت‌ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.

انواع گره چینی

1.گره کند 2. گره تند 3.گره شل 4. گره تند و شل 5.گره کند و شل 6.گره پیلی 7. گره درود گری

نمونه های تاریخی گره چینی

از بهترین نمونه های گره چینی در ایران می توان عمارت چهل ستون، هشت بهشت و خانه های تاریخی خانه اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه ها در یزد و شهرهای قدیمی را نام برد. همچنین می توان به نور گیرهای مسجد تاری خانه و پنجره های مشبک آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی وحسینیه امینی ها نیز اشاره کرد.