تذهیب
معنی و مفهوم تذهیب
لغت تذهیب واژه‌ای عربی است و مصدری از «ذهب» در باب تفعیل است. ذهب به معنای طلاست و تذهیب به معنای طلاکاری و زراندود کردن است از طرفی رنگ طلایی در هنر تذهیب به‌عنوان رنگ درخشانی است که ارزش ویژه‌ای دارد برای همین تذهیب را زر گرفتن و طلا کاری دانسته‌اند.
اما اگر بخواهیم تعریفی اجمالی از تذهیب داشته باشیم باید بگوییم طراحی، رنگ آمیزی، طلا اندازی، پرداخت و قلم‌گیری‌های ظریف با قلم مو های موی طبیعی سمور و گربه مانند گراف انواع طرحها بانقوش گیاهی «اسلیمی و ختایی»، هندسی «انواع گره‌ها» و گاهی استفاده از نقوش انسانی و حیوانی را برای تزیین سطوح مختلف تذهیب می‌گویند.
نگاهی بر سرگدشت هنر تذهیب …
پيشينه هنر تذهيب در ايران به دوران ساسانيان مي‌رسد. پس از ورود دين مبين اسلام به کشور ايران، اين هنر به خدمت حكومت‌هاي اسلامي درآمد و از آن پس در زمره هنرهاي اسلامي قرار گرفت.
این هنر از دوران ساسانیان به صورت گچبری های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود داشته‌است. که بعد از اسلام این نقوش و حجاری‌ها وارد کتاب‌ها می‌شود و بیشتر خودش را نشان می‌دهد.
در دوره سلجوقيان هنرمندان با گرايشات ديني اقدام به تزئين قران و ساير کتب مذهبي با استفاده از اين هنر کردند.
اوج شکوفايي اين هنر در عصر تيموريان بود .در اين دوره هنرمندان تذهيب کار از سراسر ايران فراخوانده شدند و حسب الامر دولت در كتابخانه‌هاي مهم پايتخت مشغول به تذهيب کاري و آراستن کتاب هاي باا رزش ديني، علمي، و ادبي شدند . بسياري از آثار برجسته و ارزشمند به جا مانده از اين هنر مربوط به دوره تيموريان است .
پس ازاين دوره و با شروع حکومت صفويا ن، هنرمندان مذهب ایرانی به سایر کشورها سفر کرده و باعث گسترش هنر تذهیب به سایر نقاط جهان شدند. تاسیس دانشکده نقاشی ایران و هند محیطی را برای هند وسایر کشورهای همسایه فراهم کرد
در زمان حومت صفویان، اصفهان به مرکز تولید آثار هنری تذهیب و نگارگری تبدیل شد و آثار بسیاری از هنرمندان این دوره در شهر محفوظ است.
پس از دوره صفویان هنر تذهيب وارد دوران رکود خود شد و دردوران افشاريان ، زنديان ، و قاجاريان نيز تحول چشمگير در حوزه اين هنر به وجود نيامد . اما بقا ي اين هنر مديون تلاش برخي هنرمندان دلسوز در اين عرصه است.
انواع تذهیب
هنر تذهیب در شمار ظریف‌ترین هنرهای ایرانی قرار دارد. از تذهیب در کنار هنرهایی مانند نگارگری، مینا کاری، خاتم کاری و مرصع به‌عنوان اصیل‌ترین هنرهای ایرانی یاد می‌کنند. این هنر زیرمجموعه‌ای از شاخه هنرهای تجسمی است و در حالت کلی طرح‌های آن را بر اساس سه الگوی زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:
- نقوش اسلیمی
- نقوش ختایی
- نقوش مشعر (تشعیر)
نقوش اسلیمی
در طراحی با نقوش اسلیمی از اشکال هندسی و منظم برای طراحی الگوی تذهیب استفاده می‌کنند. این نقوش شامل طراحی‌های خط کوفی نیز می‌شوند و از آن با نام نقوش اسلامی یاد می‌کنند.
نقوش ختایی
در نقوش ختایی گل‌های به هم پیوسته با ساقه‌ها و برگ‌های در هم تنیده طراحی زمینه کار را تشکیل می‌دهند. این نمونه از آثار تذهیب در کاشی‌کاری‌های سردر مساجد و بناهای تاریخی به چشم می‌خورد. تذهیب با نقوش ختایی در قرن ششم هجری قمری رواج یافت و به اوج رسید.
استفاده از رنگ‌های متنوع گیاهی، معدنی و شیمیایی در رنگ‌آمیزی این دو نوع از هنر تذهیب کاربرد بیشتری دارد. رنگ‌های گیاهی شامل عصاره‌هایی طبیعی از پوست گردو، چای، حنا و صمغ عربی می‌شود.
نقوش مشعر
در طراحی به سبک مشعر با ترکیب نقوش اسلیمی و ختایی، طراحی زمینه تذهیب را انجام می‌دهند. در این شیوه استفاده از تصاویر پرندگان، حیوانات، انسان و طبیعت نیز رواج دارد و در بعضی طراحی‌های به‌جای‌مانده این سبک، نمونه‌هایی از تصاویر موجودات افسانه‌ای نیز دیده می‌شوند. سبک تشعیر را با نام «رویانگاری» نیز می‌شناسند و از معروف‌ترین طراحی‌های این سبک می‌توان به نقش‌های درگیری حیوانات اشاره کرد. استفاده از تذهیب تشعیر در تزیین کتاب‌ها و نسخ خطی متداول است؛ اما از نقوش حیوانات در طراحی صفحات قرآن استفاده نمی‌کنند.
رنگ غالب در تذهیب به سبک تشعیر طلایی است
انواع تذهيب هنر تذهيب به دو نوع مختلف تقسيم مي شود :
تذهيب شانه اي بر روي کاغذ ابري انجام مي شود و ابداع کننده آن ابوطالب مدرس از هنرمندان دوره قاجار بوده است .
تذهيب معرق بر روي کاغذهاي ضخيم و مخصوصي انجام مي شد و ابداع آن به دوره صفويان بر مي گردد .
مکاتب مختلف هنر تذهیب
هنر تذهیب مکتب‌های مختلفی دارد که بر اساس دوره‌های تاریخی تقسیم‌بندی می‌شوند. در واقع سبک و شیوه طراحی آثار مذهبان دوره‌های مختلف تاریخی، سبب تغییر در آثار هنری آن‌ها شده است. هرکدام از مکتب‌های تذهیب را به نام سلسله تاریخی زمان آن نام‌گذاری کرده‌اند و هرکدام از این مکتب‌ها نیز زیرشاخه‌های متنوعی دارند.
مکتب سلجوقی
مهم‌ترین ویژگی در تذهیب مکتب سلجوقی استفاده از نقوش ختایی به‌جای خطوط هندسی است. این شیوه از طراحی در این دوره در کتاب‌های مذهبی به‌وفور استفاده می‌شد و سبب تغییر خط کوفی ساده به خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع شد.
مکتب ایلخانی (تبریز)
در طراحی آثار تذهیب دوره ایلخانی نمونه‌های متنوعی از اشکال ستاره‌ای، هشت‌پر و دوازده‌پر به رنگ آبی به چشم می‌خورند. زمینه کار در آثار این دوره لاجوردی است و از نقش و نگارهای درشت استفاده شده است. کتاب‌های خطی در دوره ایلخانی با خط کوفی و به‌صورت پهن نوشته می‌شدند.
مکتب تیموری( هرات و شیراز )
ویژگی آثار تذهیب در مکتب تیموری یا هرات، تزیینات ظریف و پیچیده است. مذهبان در این دوره در طراحی‌های خود از نقوش گیاهان، طبیعت و پرندگان استفاده می‌کردند. زیباترین نمونه‌های تذهیب تیموری مربوط به کتب دینی و قرآن می‌شود که به پادشاهان تیموری از جمله سلطان بایسنقر تقدیم می‌شدند.
در نمونه آثار مکتب تیموری از طلا و لاجورد بسیار استفاده کرده‌اند و سبک تشعیر نیز در این دوره به وجود آمده است. شاخه‌های شیراز، تبریز و خراسان از زیرمجموعه‌های مکتب تیموری است.
مکتب صفوی
از ویژگی‌های آثار تذهیب در مکتب صفوی می‌توان به استفاده از زمینه آبی با نقش و نگارهای برجسته طلایی و نقره‌ای و استفاده از رنگ‌های سبز، سفید، آبی و قرمز در تزیینات کناری اشاره کرد. کتاب‌های این دوره با خط نستعلیق نوشته شده‌اند و برخی از قرآن‌ها را زرافشان کرده‌اند.
مکتب قاجار
از مهم‌ترین ویژگی‌های آثار تذهیب در مکتب قاجار می‌توان به ایجاد بافت‌هایی منظم و ظریف با سوزن در طلاکاری‌های آثار هنری اشاره کرد. از این روش با نام «سنجاق‌نشان» یاد می‌کنند.
تفاوت تذهیب امروز با گذشته
در دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می شویم ،دسته اول تذهیب هایی هستند که تذهیب کاران اعتقاد راسخ و تعهدی به اصول سنتی آن دارند. آثار به جا مانده از این دسته از نظر فرم و شکل متنوع تر از آثار گذشته است ولی تفاوت عجیبی در ساختار اصلی آن شکل نگرفته است.
در دسته دوم نقوش، گل ها، پرندگان و… هم مانند قبل است ولی تا بی نهایت رنگ های آن ها عوض شده است و آثار هایی که در این گروه به ثبت رسیده است نشان می دهد دیدگاه های متفاوتی وجود دارد و این می تواند نقطه عطفی برای تحول و پیشرفت در آینده باشد
