آشنایی با هنر قلمزنی
نگاهی بر هنر قلمزنی و سرگذشت آن
قلمزنی یکی از صنایع دستی قدیمی ایران است که در گروه فلزکاری قرار می‌گیرد. قلمزنی در واقع هنر تزیین و کندن نقش و نگار مختلف روی اشیای فلزی به خصوص مس، طلا، نقره و برنج به کمک قلم و ضربه‌ی چکش است.
پیشینه‌ی قلمزنی را به زمان سکاها یا سیت‌ها نسبت می‌دهند که نژاد آریایی داشته‌اند. قدمت جام طلای حسنلو که در سال ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته‌ای چون خدایان سوار بر ارابه است به هزاره‌ی اول بر میگردد. جام‌های طلای مارلیک نیز از آثار قلمزنی همین دوره هستند.
از دوره‌ی مادها که در سده‌ی هفتم قبل از میلاد در ایران روی کار آمدند، آثار قلمزنی اندکی به جای مانده است.
با تشکیل حکومت هخامنشی هنر قلمزنی نیز متحول شد و بر دوران بعد از خود نیز تاثیر گذاشت. این دوره در واقع اوج هنر فلزکاری است اما به دلیل حمله‌ی اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار زیادی نابود شدند و به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شدند.
در زمان ساسانیان یعنی در سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی، به دلیل گسترش تجارت میان ایران، یونان و روم، هنر ایران از هنر یونان و روم تأثیر پذیرفت. مرسوم‌ترین ظروف این دوره سینی بود که ساسانیان تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را روی آن‌ها قلم می‌زدند.
در سده‌های آغازین اسلامی، اعراب هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده‌های بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کوشیدند و کم‌کم نقوش طرح‌های بومی و اسطوره‌های ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
در دورهٔ سامانیان هنر قلمزنی در اثر دادوستد به دیگر سرزمین‌های اسلامی راه یافت. اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه‌های ایران از جمله آثار معروف این دوره است.
از سده‌های آغازین تا سده‌های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می‌شد. مکتب قلمزنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.در این دوره با علاقه‌ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلمزنی همچون سایر رشته‌های هنری حمایت شد و گسترش چشم‌گیری یافت.
ایجاد نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول‌های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است.
انواع سبک های قلمزنی
1.برجسته کاری
در این نوع قلمزنی ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن می کنند و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می کنند. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود کرده و توسط قلم هایی که عبارت اند از قوشهف کف رو، کف تخت و… ظرف را برجسته می کند. در نهایت نیز زمینه با قلم بدون عاج صاف می شود. این سبک با سبک جنده کاری دقیقا مشابه است.
2.نیمه برجسته کاری یا منبت
در این قلمزنی جای استفاده از قلم‌های برجسته کاری از قلم‌های معمولی استفاده میشود و به جای اینکه کار را از پشت برجسته کنند، از طرف مقابل زمینه را تا 2 سانتی متر پایین می‌برند که سطح پردازش شده نمایان شود. سپس به کمک قلم های عاج دار و بدون عاج روسازی می شود.
3.ریزه قلمزنی یا زمینه پر
در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و روسازی می شود سپس با طرح و نقوش بسیار ریز(که بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و… استفاده می شود)، زمینه ظرف کاملا پر می شود که دارای برجستگی نیست.
4.قلم گیری یا حکاکی
در این روش، فرم قلم مورد استفاده مخروطی شکل است و فرم شیار مانند ایجاد می شود. بسته به اینکه چقدر زاویه قلم به ظرف نزدیک باشد، شیارهای تولید شده نازکتر خواهند بود. سبک قلم گیری اگر بدون چکش و با فشار دست انجام گیرد، همان سبک قلمزنی تبریز خواهد بود در غیر این صورت سبک قلمزنی اصفهان می باشد..
5.مشبک کاری
در این روش به جای اینکه مثل ریزه قلمزنی زمینه بزنند یا مثل برجسته‌کاری زمینه را بخوابانند، زمینه را از سطح فلز جدا می‌کنند. از این روش معمولا در قدیم در ساخت چراغ‌های فانوسی و محل‌هایی که قرار است از آن‌ها آب عبور کند استفاده می‌شد.
6.عکسی
در این سبک، زمینه را کاملا پر نمی کنند و سعی می شود طرح اصلی را به کمک سایه و خط در زمینه نشان دهند.
هنرقلمزنی در شهر های اصفهان،شیراز و تبریز رونق فراوان دارد که هر کدام سبک مخصوص به خود را دارند.
درسبک شیراز، کار به دو روش ریزه قلم که روی فلز (مس) و (برنج) در دورهای صفویه و زندیه و قبل از ان مرسوم بوده است و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگو گرفتن از سبک هخامنشیان حتی در زمان حال هم به کار گرفته می شود. بیشتر بر روی نقره صورت می پذیرد. روش کار بدین گونه است که بعد از طراحی بر روی کار و به اصطلاح نیم بر کردن کار، مرحله برجسته سازی و کف سازی آغاز میگردد که در این سبک بیشتر از نقوش هخامنشی و ساسانی و گل مرغ استفاده میشود.
اما در سبک تبریز، از فشار مچ دست استفاده میشود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همین جهت است که قلم تبریز صاف و کم عمق است نسبت به قلم اصفهان که عمیق تر است.
هنرقلم زنی در اصفهان نیز دو سبک جدا از هم را دارا است که با عنوان های ” قلم ریز” و “قلم زنی برجسته ” شناخته شده می باشند. هنرمندان اصفهان این سبک را در سال های کنونی بسیار انجام داده اند. سبک برجسته، برجستگی‌های ژرف تری را دارا می‌باشد و حالتی سه بعدی را به وجود می آورد. این سبک در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده میگردد.
